200 GODINA OD ROĐENJA PETRA II PETROVIĆA NJEGOŠA

Petar II Petrović Njegoš

Petar II Petrović Njegoš, za života poznat kao vladika Rade (po rođenju Rade Tomov Petrović; 1. novembar, 1813 – 10. oktobar, 1851) je bio crnogorski pjesnik, episkop i vladar.

Njegoš je udario temelje moderne crnogorske države uspostavljanjem organa vlasti: Senata, Gvardije i Perjanika i uvođenjem plaćanja poreza. Objedinio je svetovnu i versku vlast proterivanjem guvernadura Radonjića iz zemlje, čime je ukinuta tradicionalna podela vlasti između guvernera koji se oslanjao na Zapad i episkopa koji se oslanjao na Rusiju.

Njegoš se smatra jednim od najvećih crnogorskih pjesnika. Njegovo najuticajnije pjesničko djelo je Gorski vijenac, objavljeno 1847. godine.

Mladost
Rođen je kao Radivoj „Rade“ Tomov Petrović 1. novembra (po julijanskom kalendaru) 1813. u Njegušima pod Lovćenom, glavnom selu Katunske nahije.[1] On je drugi sin Tome Markova Petrovića, najmlađega brata vladike Petra I i Ivane Proroković. Na krštenju je dobio ime Rade (Radivoje). Rođen je u porodici iz koje su tradicionalno poticali crnogorski episkopi (Danilo, Savo, Vasilije, Petar I i drugi).

1825. godine vladika Petar I, dovodi Rada k sebi u cetinjski manastir da ga školuje i pripremi za naslednika. Stric je ranije za naslednika spremao Njegoševa brata od strica, ali je ovaj više voleo vojsku i oficirski poziv. Njegoš se nije redovno školovao. Kod cetinjskih i bokeljskih kaluđera učio se samo osnovnoj pismenosti. Tih godina Rade sastavlja svoje prve pesme. Posle mu je stric doveo za učitelja Simu Milutinovića Sarajliju. Sima Milutinović upućuje Rada u klasiku, umetnost, istoriju, filozofiju i književnost. Njegoš je bio pod jakim uticajem antičkog klasicizma. Klasičnu grčku poeziju čitao je na ruskom. Sarajlija je kod Njegoša razvio ljubav prema narodnoj poeziji i potsticao ga na pisanje. Njegoš je zaneseno voleo narodne pesme, skupljao ih i sam stvarao nove. Na Njegoša je uticao i Lukijan Mušicki, koji je 1830-ih godina imao glas velikog pesnika.

Vladavina

Vladika Rade

18. oktobra 1830 preminuo je njegov stric, vladika Petar, nakon čega je sedamnaestogodišnji Rade Tomov proglašen za „namjesnika mitropolita crnogorskog“. Prema predanju, stric mu je na samrti rekao posljednje riječi: „moli se Bogu i drž se Rusije.“ Dva dana kasnije, Rade se zakaluđerio, uzeo ime Petar i primio episkopsku upravu nad Crnom Gorom. U to vreme, Crna Gora je bila savez plemena bez atributa države, njene granice nisu bile određene a centralna vlast skoro da nije postojala. U međunarodnim odnosima Crna Gora smatrana je turskom teritorijom. Crnogorski vladika često je potajno obavljao i neke svetovne vladarske dužnosti u susednim plemenima, dok je u Boki Kotorskoj i oko Skadra bio samo episkop.  Uz vladiku kao duhovnog vladara, pod uticajem Rusije, postojao je i svetovni vladar guvernadur (guverner), pod uticajem zapada. Neka crnogorska plemena priznavala su vladikinu, ali i mletačku, austrijsku ili tursku vlast. Njegoš je nastojao da centralizuje državnu vlast. On je bio u sukobu sa guvernadurom Vukolajem Radonjićem, koji je pokušavao da ograniči svetovnu vlast porodice Petrović. Guvernadur je nakon smrti Petra I osporio njegovom sinovcu Radu pravo na nasljednu vlast na crnogorskom tronu. Pod optužbom da je činio prijestupe i prkosio vladiki, donesena je odluka da se guvernarudu Vukolaju Radonjiću oduzme zvanje i crnogorski pečat (mohur).
Radi uspostavljanja vlasti uzemlji Njegoš pozvao u pomoć dvojicu Crnogoraca koji su živeli u Petrogradu – Mateju Vučićevića, crnogorskog poverenika u Rusiji i njegovog ujaka Ivana Vukotića, podoficira u ruskoj vojsci. Na zboru koji je Njegoš sazvao, 21. septembra 1831. se donose odluke o uspostavljanju organa vlasti: Senata, Garde i Perjanika. Na čelo svetovne vlasti dolazi vladika Rade koji vlada u dogovoru sa Senatom koji čine predstavnici najutjecajnijih crnogorskih obitelji. Za prvog predsednika Senata izabran je Ivan Vukotić, a za potpredsednika Mateja Vučićević. Sedište Senata bilo je na Cetinju, a Gvardije u Rijeci Crnojevića. Ovim odlukama ukinuta je dugogodišnja tradicija da Crnom Gorom upravlja vladika sa guvernadurom. Njegoš u oktobru 1831. i u februaru naredne godine, u dva navrata, bezuspešno pokušava da osvoji Podgoricu i Zetu. Protivnici su ga kritikovali da se više bavi lovom i pesništvom nego vladarskim poslovima i da često odlazi u Boku da se udvara damama i igra karte.

Početkom januara 1832. zbog navodnih „zavereničkih nastojanja“, Senat proteruju porodicu guvernadura Radonjića, koja je više od sto dvadeset godina obavljala guvernadurske funkcije u Crnoj Gori. Kazna je bila da se Vuko i njegov rodni brat Marko Radonjić metnu u okove i zatvore u špilji Cetinjskog manastira i da se 6 kuća Radonjića, odnosno 32 člana njihove obitelji protjeraju na austrijski teritorij (Kotor).[4] Napad je izvršen noću i Radonjićeva kuća je najprije potpaljena, pa je Pejo uspio da uhvati bivšega guvernadura Vuka, a pored toga ubijeno je još 5-6 lica na Lovćenu, gdje su im bili katuni. Svi ostali su se predali i pošli su u Kotor, dok im je imanje razgrabljeno, a kuće zapaljene i srušene. Bivši guvernadur je sa svojim bratom doveden na Cetinje i zatvoren u jednoj manastirskoj pećini, koja će se otada zvati Guvernaturovica. Vukolaj je pušten iz tamnice 20. 04. 1832. pod pratnjom gvardije odveden je u Kotor, gdje je ubrzo umro 30. 05. 1832. usled posljedica tamnovanja. Ukidanje i proterivanje guvernadura je izazvalo žestoku opoziciju, čak i Njegoševog nekadašnjeg učitelja Sarajlije.

1833 putovao je u Petrograd, gde bude zavladičen. Iste godine je zaveden porez („harač“, kako su ga zvali Crnogorci), koji je počeo da se naplaćuje naredne godine. Po zavladičenju uzima ime Petar i od tada se potpisivao vladika Petar Petrović, ali ga je narod zvao vladika Rade (vladikom Petrom je nazivan njegov stric). Na Cetinje donosi nekoliko stotina knjiga za potrebe Crkve i škole. Tokom tog putovanja, Njegoš nabavlja štampariju koja je na Cetinje doneta početkom januara 1834.  1834. Objavljuje na Cetinju prvu zbirku pesama Pustinjak cetinski, odštampanu u svojoj štampariji. Iste godine objavljuje drugu zbirku Lijek jarosti turske.

1837. godine vladika Rade je od kneza Miloša Obrenovića zatražio zabranu izdavanja sabranih djela pokojnog srpskog prosvjetitelja Dositeja Obradovića, nazivajući njegova dela „zlim i razvratnim“:

Takvi slučaj mene prinuždaje moliti Vas pokornjejše da zapovijedite višerečena sočinenija ne puštati iz Vaše tipografije i da ih zabranite u Vaše knjaževstvo svakome čitati i imati, kao što i druga sva praviteljstva zla i razvratna sočinenija zaprećuju.

1838. Hercegovačko Grahovo odmetnulo se od turske vlasti i prišlo Crnoj Gori. U julu 1838. dolazi do sukoba između Austrijanaca i Crnogoraca nakon čega je 25. avgusta Austrija sklopila mir sa Crnom Gorom i time indirektno priznala njenu nezavisnost. Oko dva meseca nakon toga, Njegoš je zaključio mir i sa bosanskim vezirom i hercegovačkim pašom, čime su i turske vlasti po prvi put indirektno priznale nezavisnost Crne Gore. Iste godine, u blizini starog manastira na Cetinju, podignut je novi luksuzan dvorac sa dvadeset pet odeljenja, sa visokim zidom i kulama, kasnije nazvan Biljarda. U jednom njegovom delu bile su prostorije za Senat, u drugom je stanovao vladika, a u prizemlju su stanovali perjanici. Na Cetinju boravi Antid Žom koji Njegoša podučava francuski jezik. 1839. i 1840. su izbile dve bune protiv Njegoša zbog naplaćivanja poreza.[1] 1840. po Njegoševom nalogu Novica Cerović sa nekoliko drobnjačkih glavara ubija Smail-agu Čengića 23. septembra. Ubistvo Smail-age učvrstilo je prisajedinjenje drobnjačkog plemena Crnoj Gori, kao prvog hercegovačkog plemena koje u ušlo u njen sastav.

1840. odlikuje Aleksandra Karađorđevića vojvodskim činom. 1841. Od Johana Turskog, zamenika austrijskog guvernera Dalmacije, dobija na poklon mikroskop. 1842. Odesko društvo ljubitelja istorije i starine bira ga za svog člana 20. januara, a Društvo srbske slovesnosti u Beogradu za svog počasnog člana 11. juna. Meseca marta 1842. Edoardo Grije je na Cetinju uručuje Njegošu brilijantni krst, dar austrijskog cara, kao priznanje za suradnju na uređenju granice. Istim povodom ruski car Nikolaj ga odlikuje ordenom sv. Ane prvog stepena.[1] Septembra 1842. u Dubrovniku potpisuje sa hercegovačkim vezirom Ali-pašom Rizvanbegovićem ugovor o prestanku neprijateljstava, koji je ubrzo prekršen kada su krajem jula 1843. Crnogorci ubili izaslanike Ali-paše Rizvanbegovića. Sredinom septembra na Grahovu dolazi do nekoliko sukoba između Crnogoraca i hercegovačkih Turaka:

U proleće 1845. završava pisanje Luče mikrokozma, religiozno-filozofskog speva o nastanku sveta. 1846. završava pisanje Gorskog vijenca, epa o istrebljenju „poturica“.

U prvoj polovini 1847. godine, izazvana velikom glađu, izbija buna u pograničnoj Crmničkoj nahiji, koju je pomogao skadarski paša hranom, municijom i svojom vojskom. Pobuna u korenu biva ugušena u krvi. Njegoš osuđuje na streljanje nekoliko vođa pobune.

Njegoš odvraća stanovnike Boke od pobune protiv austrijske vlasti. Istovremeno počinju pobune u Turskoj. Njegoš prihvata Garašaninovu politiku: protiv je revolucije u Austriji, a za revoluciju u Turskoj.[1] Njegoš počinje da razvija planove o oslobođenju okolnih teritorija od turske vlasti. Njegovi poverljivi ljudi obilaze krajeve od Neretve na zapadu, do Višegrada na severu i Peći na istoku. Njegoš pregovara sa okolnim turskim vladarima pobunjenim protiv centralne sultanove vlasti. Sredinom aprila kod Njegoša dolazi Matija Ban, poverljivi izaslanik Aleksandra Karađorđevića i srpske vlade, čiji je plan bio „oslobođenje Srpstva“ i stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Bugara, u kojoj bi Njegoš bio duhovni poglavar u Peći, a srpski knez svetovni poglavar u Prizrenu. Ban izlaže plan Njegošu i daje mu 1000 dukata. Plan uključuje izlazak oko sedam hiljada crnogorskih ratnika na okolne teritorije. Krajem 1848. godine, Njegoš uviđa da se usled „strašnih pogreški“ ti planovi ne ostvaruju.

Krajem 1850. godine odlazi u Beč i Italiju radi lečenja. Početkom 1851. godine boravi u Napulju i Rimu, teško bolestan. Bolovao je od teške bolesti, tuberkuloze, od koje je preminuo 19 oktobra 1851 na Cetinju. Planirana sahrana na Lovćenu je odložena pa je Njegoš 21. oktobra privremeno sahranjen u manastiru Cetinje.

Njegoševa štamparija je prestala da postoji 1852. kada su njena slova prelivena u zrna za puške. Knjaz Danilo je izvršio amanet, i preneo stričeve ostatke u kapelicu na Lovćen 1855. godine. Kad su Austrijanci u I. svetskom ratu osvojili Crnu Goru, spustili su Njegoševe kosti na Cetinje 12. avgusta 1916. godine, a kapelu na Lovćenu oštetili topovskom vatrom. 23. septembra 1925. godine, kralj Aleksandar Karađorđević je izvršio svečan prenos Njegoševih kostiju u novu kapelu, koja je podignuta umesto stare kapele.Mauzolej na Lovćenu je, na mestu te kapele, sagrađen početkom 70-tih godina XX veka, gde sada počivaju posmrtni ostaci ovog velikog pesnika i državnika.

Dela

Gorski vijenac

1834, publikovao je dve zbirčice pesama. Među pesmama u kojima prevlađuje dubok i smeo misaoni lirizam naročito se ističu: Crnogorac k svemogućem Bogu, Vjerni sin noći pjeva pohvalu mislima, Oda suncu i druge. Ostale pesme pevaju suvremena junaštva crnogorska, i ispevane su sasvim u duhu narodne pesme. Docnije je štampao i dva kraća speva u istom duhu: Kula Vurišića i Čardak Aleksića.

1854 objavljena je Slobodijada, epski spev u deset pevanja, u kome slavi crnogorske pobede nad Turcima i Francuzima. Njegoš je radio i na prikupljanju narodnih pesama i izdao ih u zbirci Ogledalo srpsko. Po suvremenim listovima i časopisima izišao je znatan broj njegovih kraćih pesama, prigodnog i moralnog karaktera, kao i veliki broj oda i poslanica.

Njegoš vremenom sve više razvija svoj stil te poslednjih sedam godina života daje tri svoja glavna dela:

Luča Mikrokozma (1834)

Gorski vijenac (1847)

Lažni car Šćepan Mali (1851)

SVETOZAR STIJOVIĆ

SRPSTVO U PESNIČKOM DELU PETRA DRUGOG PETROVIĆA NJEGOŠA

Tri posvete kao tri bisera

Prva govori o autoru i Crnoj Gori u Srpstvu(*), a dve druge o stubovima na kojima Njegoš temelji srpsku nacionalnu misao — Karađorđu, caru Dušanu i Milošu Obiliću.

Ova tema osnova je velikog Njegoševog dela. Zbog toga će pažnja pre svega biti usmerena na činjenice, a one na najbolji način govore i o Njegošu i o njegovom SRPSTVU — imajući u vidu ovaj pojam i kao „svojstva i osobine srpskog naroda”, odnosno „duh Srba” (srpstvo), i kao zbirnu imenicu Srbi (Srpstvo). I odmah valja istaći: pesnik nacionalnu misao temelji na Obiliću i Kosovu, Karađorđu, caru Dušanu i drugim ličnostima iz srpske istorije, a pojmom Srpstvo (u značenju Srbi) obuhvata pripadnike srpskoga naroda iz svih njegovih krajeva. Naziv, dakle, po plemenu, kraju ili oblasti ne znači ništa drugo nego konkretno imenovanje u okviru Srpstva.

Tema možda nalaže da se počne od posveta Njegoševih dela.

Zbirku Pustinjak cetinski, potpisanu sa „Vladika crnogorski Petar Petrović” i objavljenu 1834. godine, autor je posvetio srpskom rodu, i ova kratka posveta najbolje govori o Njegoševom odnosu prema Srpstvu i mestu pesnika i Crne Gore u njemu:

Srbin srpskom rodu svome

ovo djelce posvećuje.

njegovo je sitno cv’jeće

po livadi pravoj Srpstva

i uzraslo i pobrato

i u v’jenac rodu dato.

Kao da je veliki pesnik znao da će biti i takvih potomaka koji će ne samo sebe izdvajati iz Srpstva nego pokušavati da to čine i sa precima — prvu svoju zbirku pesama posvetio je kao „Srbin srpskom rodu svome”, a svoju Crnu Goru, u kojoj je delo nastalo, nazvao „livadom pravom Srpstva”. Njegošu je, treba i to pomenuti, kada je ova zbirka pesama izašla iz štampe bilo 20 godina.

Luču mikrokozma, svoje najveće filozofsko delo (1845), Njegoš je posvetio svom učitelju Simi Milutinoviću, kojega naziva „srpskim piscem nebom osijanim” i „divnim pjevcem srpske narodnosti” i od kojeg traži uzdizanje srpskih veličina i osudu „bogomrskih srpstva otpadnika”:

Ja od tebe jošte mnogo ištem:

da postaviš u plamteće vrste,

pred očima Srpstva i Slavjanstva,

Obilića, Đorđa i Dušana,

i jošt koga srpskoga heroja:

da progrmiš hulom strahovitom

na Vujicu, Vuka, Vukašina,

bogomrske Srpstva otpadnike —

zloća njima mrači ime Srba,

tartar im je nakaza malena!

(stihovi 191-200)

Svoje najveće delo, Gorski vijenac (1847), Njegoš je posvetio „prahu oca Srbije”, to jest Karađorđu, dižući vođu Prvog srpskog ustanka u vrh savremenih evropskih ratnih velikana. U samom nabrajanju „osam Beloninih blizanacah” (Napoleon, Karlo, Bliher, knez Velington i Suvorov, Karađorđe, bič tirjanah i Švarcerberg i Kutuzov) jedino Velington i Karađorđe imaju odrednice uz ime: prvi titulu knez — oznaku visokog dostojanstvenika u najvišim vojnim dužnostima u zemlji, a drugi epitet „bič tirjanah” — najviše odličje i za „lafa iz grmena velikoga”, a nekmoli iz onakvoga kakva je bila ondašnja Srbija, i to suprotstavljena onakvom tiraninu. Njegošev „topolski heroj” je besmrtan. Na njegovom putu su „sve prepone”, ali on stiže do velikog cilja:

diže narod, krsti zemlju, a varvarske lance sruši,

iz mrtvijeh Srba dozva, dunu život srpskoj duši.

(15-16).

Karađorđe je Njegoševa vizija Srbina od kojeg se „Stambol trese”, pred kojim se „faraona istočnoga mrznu sile” i čijim su se viteštvom „srpske mišce opojile”. Pesnik vođu Prvog srpskog ustanka vidi ne samo kao večiti uzor Srbima nego i kao besmrtnika čije će delo vreme činiti sve većim:

Plam će vječno životvorni blistat Srbu tvoje zublje,

sve će sjajni i čudesni u vjekove bivat dublje.

(33-34).

U ovoj posveti, kao i u onoj Simi Milutinoviću, pomenuti su i Dušan i Obilić (Zna Dušana rodit Srpka, zna dojiti Obilić — 35), ali ovde i ruski knez Požarski, oslobodilac Moskve od Poljaka 1612. godine, s kojim se porede „divotnici i plemići” koje „Srpkinje sada rađu” i zbog kojih „blagorodstvom Srpstvo diše”, jer su Srbi zavet ispunili. Naravno, suprotno Karađorđu stoje naš Vukašin, ruski Boris Godunov, rimski Pizon i mikejski Egist, kako bi Karađorđev lik bio svetliji i kako bi poruka Srpstvu bila jasnija.

Sve tri ove posvete biseri su Njegoševe nacionalne ideje, s tim što prva govori o autoru i Crnoj Gori u Srpstvu, a dve druge o stubovima na kojima Njegoš temelji srpsku nacionalnu misao (Karađorđe, car Dušan i Obilić) i „bogomrskim Srpstva otpadnicima” (Vujica Vulićević, Vuk Branković i Vukašin Mrnjavčević, druga, odnosno Vukašin, treća), koje valja pominjati i proklinjati, kako bi na-rodu služili kao zla opomena. Naravno, na Njegoševo srpstvo uticali su, pre svega, Njegošev stric Petar Prvi i Njegošev učitelj Sima Milutinović, kao što su na Njegošev pogled na istorijske ličnosti uticali narodna epika i predanje, o čemu svedoči pesnikov odnos prema Vuku i Vukašinu.

Svoje treće veliko delo Lažni car Šćepan Mali (napisano 1847, a objavljeno 1851), Njegoš nikome nije posvetio. Ono, međutim, počinje dozivanjem nekadašnje srpske slave stihovima koje serdar Vukale, oslonjen na mač, govori u znak dobrodošlice Šćepanu:

Veseli se prahu Nemanjića,

Nemanjića i Grebljanovića,

jer će vaše krune zasijati

kako jarko sunce na istoku,

znamena se vaša razvijati

nad velike vaše razvaline,

poteći će krvave rijeke

od nečiste krvi agarjanske,

oprat Srbu ljagu sa obraza.

Otvorte se, viteške grobnice,

sama slavo, samo pribježište

po Kosovu srpskijeh junakah,

evo zore na vaše bregove

da nam opštu obasja svetinju

i amanet naše narodnosti.

Sad propojte, Visoki Dečani

i lijepa lavro Studenice,

sveti spomen iz vječne čitule

za slobodu padšim junacima.

Združite se, gromi i potresi,

zemlji srpskoj drugo lice dajte,

e nečistom nogom okaljata.

Pesnik se obraća Nemanjićima i „Grebljanoviću”, odnosno pokoljenju kroz čije će podvige zasijati njihove krune, i nemanjićkim lavrama — najvišoj i najstarijoj, i očekuje da će „gromi i potresi”, odnosno borba novih vitezova, „zemlji srpskoj drugo lice dati”, to jest osloboditi Srpstvo i vratiti mu dostojanstvo.

Početni stihovi Lažnog cara Šćepana Malog, dakle, služe srpskoj nacionalnoj ideji — oslobođenju Srpstva i konstituisanju nacije, i ponavljaju raniju Njegoševu misao o Crnoj Gori, da je ona pribežište srpskih junaka posle Kosovske bitke — misao najlepše izražena u Gorskom vijencu stihovima

Što uteče ispod sablje turske,

što na vjeru pravu ne pohuli,

što se ne hće u lance vezati,

to se zbježa u ove planine

da ginemo i krv prolivamo,

da junački amanet čuvamo,

divno ime i svetu svobodu.

(262-268),

ali još ranije vrlo jasno u Svobodijadi (delu od deset pesama koje opeva bojeve Crnogoraca s Turcima, Mlečanima i Francuzima od 1711. do 1813. godine, napisanom 1835, a štampanom posle autorove smrti, 1855):

Savjet majke, oca — d’jete

ka prirodno k sebe prima;

đe god vitez osobiti

po kosovskom tužnom boju

od Srpkinje porodi se

kojeg Turstvo ne ugrabi,

svaki kuću, oca, majku —

sve ostavi, pa pobježe

u savito krvlju gnjezdo,

đe svobode iskra sjaše.

(Pjesma prva, stihovi 144-153).

Uz ove stihove valja citirati i deo Njegoševog pisma Osman-paši Skopljaku pisanog 5. oktobra 1847. godine na Cetinju: „Kada je Bajazet (Ilberim nazvani) Bosnu pokorio i kada su divlje orde azijatske naše maleno, no junačko carstvo razrušile, onda su moji preci i jošte neke odabrane familije, koje nijesu tu poginule od Turaka, ostavili svoje otačestvo i u ovijem gorama utekli” (Celokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, IV izdanje, knjiga šesta: Izabrana pisma, Beograd, 1975, 151).

Crnu Goru kao „pribježište srpskijeh junakah” posle Kosovske bitke vide, inače, još neki srpski pesnici, Njegoševi savremenici i skori sledbenici, a za primer je dovoljno navesti nekoliko stihova iz Puta Branka Radičevića, iz onog dela gde se govori o stvaranju sveta i gde se do vrhunca glorifikuje Njegoševa Crna Gora, naravno — u okviru Srpstva:

Ispadoše brda svekolika,

načini se jedina gomila,

načini se ona srpska dika,

dika srpska Crna Gora mila.

Crna Goro, ponosito stenje,

krune srpske ti drago kamenje,

uspomeno prebeloga danka,

kog se seća Srbin kao sanka!

Kada glednem tvoje stene divne

srce mlado u meneka živne,

jera ovde poslije Kosova

Sunce srpsko granulo iznova,

očistila s’ ona velja bruka

što okalja Srbina sa Vuka.

Kad je ono srpskom orlu krila

na Kosovu sreća salomila

na ovi je kamen se vrletan

odonuda dovukao sjetan,

pa je ovde krila obadvoja

blizu neba izlečio svoja,

sa neba i rosom zalivao,

munjom vitom krila zavijao,

povratio zdravlje i veselje,

pa udrio u bojeve velje,

oh bojeva donde neviđeni!

oh klanaca krvlju obliveni!

Gledaj desno, o pogledaj levo,

svuda ljuti bojak i kreševo,

tako brate od Kosova danka

boj se težak bije bez prestanka,

sve od jutra od mrkloga mraka

zveka noža i cika pušaka,

niza klance Crnogorac vrvi,

jo Turčinu što udara prvi!

(Branko Radičević, Pesme, Novi Sad 1993, 93-94).

U Svobodijadi, delu bez posvete, Njegoš se obraća „neba šćeri” sledećim stihovima:

Daj mi pjevat slavna djela

otačastva braniteljah,

njih junaštva kazat falna

od nestanja srpskog carstva,

koji krvcu kako vodu

vječno liše, i sad liju,

za obranu i svobodu

neprestano boje biju;

koji roda slavu bojnu

sačuvaše i digoše

ispod nogah varvarskijeh

hukom sjajna oružija.

(Pjesma prva, st. 10-21).

Delo, dakle, počinje „od nestanja srpskog carstva” i ističe „Vidovdan, danak strašni”, Kosovski boj, Lazara, Miloša, ugašenu sveću Srpstva, „potomke Slavjanove” i „vojnike Dušanove” u ropstvu, a zatim se pesnik kosovskim junacima obraća sledećim stihovima:

Obiliću i Točlica,

Kosančiću, Jugovići,

srećni li ste, vitezovi,

jer u boju kosovskome

svikolici pogiboste

za obranu otačastva,

da očima ne gledate

narod srpski podjarmeni

đe uzdiše i đe plače,

a u plaču vas klikuje

da g’ puštite, odrešite

iz sindžira nesnosnoga,

u koji ga Osman sveza.

(Pjesma prva, 105-117).

Početak Svobodijade, vidi se iz rečenog i citiranih stihova, opšti je pogled na Srpstvo i uvod u ratne događaje Crnogoraca — vođene u „diki srpskoj Crnoj Gori miloj”, kako bi rekao Branko Radičević, i za nju i za Srpstvo u celini.

Njegoševim srpstvom odlikuje se i Njegoševa antologija Ogledalo srpsko, posvećena seni Aleksandra Puškina, ali tek pošto je ukrašena Karađorđevom slikom — knjiga sastavljena od junačkih pesama iz novije istorije Crne Gore (neke od njih napisao je sam antologičar, neke njegov stric Petar Prvi, dok se mnogima ne znaju autori i sakupljači) i Srbije (ove pesme „o besmrtnim podvizima knjaza i izbavitelja Srbije Karađorđa i njegovijeh hrabrijeh vojvodah prepisane su iz pjesmarice već pečatane” — (Celokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, IV izdanje, knjiga peta: Ogledalo srpsko, Beograd 1975, 11).

Njegošev odnos prema Srpstvu vidi se u samom naslovu, svakako antologičarevom, Ogledalo srpsko, u čijem sadržaju pokoljenja treba da nalaze nadahnuće i da se u njemu ogledaju.

Celokupno Njegoševo pesničko delo prožeto je, bez svake sumnje, srpstvom, koje je u funkciji konstituisanja nacionalne ideologije. Već u Novoj pjesmi crnogorskoj o vojni Rusah i Turakah početoj u 1828. godu (druga Njegoševa pesma, koju je napisao dečak u šesnaestoj godini) veliča se „novi car srpski Đorđije” — „desna ruka” ruskoga cara Nikolaja Prvoga, koji se, to jest Karađorđe, u pesmi Zarobljen Crnogorac od vile naziva „ogledalom Srpstva” i „Marsom srpskim i mladim Febom”. U ovoj pesmi je, inače, naznačena tema oslobođenja Srpstva i uloga Crne Gore u njemu, koja će ispunjavati sva Njegoševa dela. Ovde se, u ovoj takođe početničkoj pesmi, pored Karađorđa, pominju „mater Srbija”, Dušan, koji je „u vječnost preminuo”, „krv potomka velikog Nemanje” i „slavoljubna ruka Vukašina”, koja je „zaklala mlada vjencenosca srpska”, a zatim Carev Laz, Vrtijeljka, Meki Do, Kčevo, Trnjine i druga ogledala crnogorskih mišica u bojevima s Turcima. Karađorđa, inače, Njegoš slavi i u pesmama Sablji besmrtnoga vožda (knjaza) Karađorđija i Pod slikom Karađorđevom (Samo ime Karađorđe/ kad Srbinu na um dođe,/ zaplamti se krv u grudi,/ junačko se srce budi.), a pominje ga i u pesmi Lovćenu i pripoveci Žitije Mrđena Nesretnikovića.

U svakom slučaju, Njegoševo srpstvo je najizraženije u Gorskom Vijencu, gde je do tančina prožeto kosovskim mitom, o čemu je veoma iscrpno, ubedljivo i nadahnuto nedavno pisao Milosav Babović (Kosovski mit u Njegoševom „Gorskom vijencu”, Zbornik Matice srpske za slavistiku, Novi Sad 1990 — knj. 38, 7-19).

Već u prvom monologu vladike Danila pominju se pad srpske zemlje u ropstvo i srce Obilića, a prvo kolo počinje stihom „Bog se dragi na Srbe razljuti”, da bi se zatim nabrojali uzroci srpskih nesreća i izreklo prokletstvo neslozi i izdaji. Ovde, u prvom kolu, caruje kosovski mit i sija Miloševa pravda, a simbol Kosova, Obilić, izranja u najuzvišenijoj odi vitezu i junaštvu:

O Miloše, ko ti ne zavidi?

Ti si žertva blagorodnog čuvstva,

voinstveni genij svemogući,

grom stravični te krune razdraba!

Veličestvo viteške ti duše

nadmašuje besmrtne podvige

divne Sparte i velikog Rima;

sva viteštva njina blistatelna

tvoja gorda mišca pomračuje.

Šta Leonid oće i Scevola

kad Obilić stane na poprište?

Ova mišca jednijem udarom

prestol sruši a tartar uzdrma.

(224-236).

Teško je komentarisati ove stihove, ali valja reći da Njegoš u ovom delu Gorskog vijenca, i uopšte, Obilića diže iznad svega pozantog u heroici.

Ko u Miloša gleda „bliješte mu oči”; da je Miloš ostao „sam na srijedi”, s „oba pobratima”, danas bi „Srbin Srbom bio”; Njegoševi junaci „krstu služe a Milošem žive”, kunu se „vjerom Obilića” i sanjaju kako Obilić „na bijela hata ka na vilu” proleće „preko ravna Polja Cetinskoga”; izrodima se postavlja pitanje:

Kuda ćete s kletvom prađedovskom?

su čim ćete izać pred Miloša

i pred druge srpske vitezove,

koji žive doklen sunca grije?

(75-78).

Kosovo je jasna međa i opšta mera. Nesreće se broje od njega, a Miloš i Vuk („pogano koljeno”) simboli su podviga i izdajstva. Kosovo je „grdno sudilište”, čiju nesreću najbolje simbolizuje pretvaranje „šćeri Lazarevih” u kukavice.Kosovo je mera, pre svega junaštva, ali i precizna vremenska međa:

Mićunović i zbori i tvori!

Srpkinja ga jošt rađala nije

od Kosova, a ni prijed njega!

(392-394).

Njegoš je na specifičan način definisao i prostor Srpstva, dajući ga kroz „spomen”, to jest pomen igumana Stefana, posle istrage poturica:

Čuj, narode, svi skinite kape!

Hoću spomen da činim dušama

vitezovah našega naroda;

danas će im najmilije biti,

od Kosova nigda kao danas.

Vjerne sluge pomjani gospodi,

vladaoce, ma tvoje robove:

nepobjednog mladoga Dušana,

Obilića, Kastriota Đura,

Zrinovića, Ivana, Milana,

Strahinića, Relju Krilatoga,

Crnoviće Iva i Uroša,

Cmiljanića, vojvodu Momčila,

Jankovića, devet Jugovićah

i Novaka poradi halaka,

i ostale naše vitezove!

Na nebu im duše carovale

ka im ime na zemlji caruje!

(2648-2665).

Ima danas, suprotno svim činjenicama, mišljenja da kod Njegoša srpstvo znači pravoslavlje. Umesto komentara valja samo citirati stihove iz Lažnog cara Šćepana Malog, kada iguman Cetinjskog manastira Teodosija Mrkojević obrazlaže knjazu Dolgorukovu da Crnogorcima nije lako dići ustanak protiv Turaka i podići ostalu braću i susede na Balkanu:

Kako bismo mi to uradili

bez pomoći nekoga drugoga

kad Bošnjaci, naša rodna braća,

slijepi su te ne vide ništa?

Kuran im je oči izvadio,

kuran im je obraz ocrnio;

kod njih nejma duše ni obraza

koji ne bi za kuran umro.

To je njina kukavna svetinja.

O svobodi i o narodnosti

u njih niko ponjatija nejma;

u grob su ih obje sahranili.

(Djejstvije četvrto 272-283)

i dalje:

Mi smo Srbi narod najnesrećni:

svaki Srbin koji se prevjeri —

prosto vjeru što zagrli drugu,

no mu prosto ne bilo pred bogom

što ocrni obraz pred svijetom,

te se zvati Srbinom ne hoće.

Ovo ti je Srbe iskobilo,

robovima tuđim učinilo

(Djejstvije četvrto 318-325).

Valja ovde dodati dva detalja van Njegoševog književnog dela: Njegoš je svojim junacima ustanovio Medalju Obilića, a Crnogorcima dao nacrt najsrpskije kape: sa crninom u znak žalosti za Kosovom i crvenom ravnom čohom — simbolom krvave kosovske ravnice, čiji ograđeni kutak sa pet zlatnih žica i grbom Nemanjića u sredini simbolizuje pet vekova borbe Crnogoraca za slobodu i vaskrs Srpstva. (v. i Milosav Babović, n.d., 18). I ovo je veliki pesnik činio s ciljem da, poput vrtijeljskih junaka i Jugovića, nikad Srbin ne izda Srbina, da se vrati izgubljeno i da se tvrdo stane na zemlji koja je posrnula na Kosovu.

Njegoš je srpstvo poneo iz kuće, s Njeguša, iz Katunske nahije i ondašnje Crne Gore i oplemenjivao ga čitavog života, od detinjstva, slušajući strica Petra Prvog i učitelja Simu Milutinovića, do smrti, čitajući narodnu epiku i prateći predanja, i, što je najvažnije, dižući sve na najviši nivo i ogledajući svoje junake u kosovskom ogledalu i staroj srpskoj slavi. njegovo delo najdograđenija je ideja srpske nacionalne misli i slobode, a njegova Crna Gora prihvaćena je u ranijoj srpskoj književnosti kao „dika srpska”, što je već posvedočeno Radičevićevim stihovima iz Puta i što valja potkrepiti citatim iz Zmajeve glose Crnogorcu i Nenadovićeve Grude zemlje.

Zmaj, upotrebivši prva četiri Brankova stiha iz Kola (od ukupno šest, što je najviše dato jednom Srbinu u ovoj popularnoj pesmi) za krajeve svojih strofa, i prilagodivši četvrti za opštesrpsku slavu Crnogorca, kaže:

Mnogi tražeć’ pustu slavu,

u sramni su ambiz pali,

tebe slava sama traži,

Crnogorče, care mali!

Ti slobodu tamo štitiš

na vrletni’ kamivali’,

ko ti za to ime ne zna,

ko te ovde još ne hvali!

Narodi se žure meti,

a ti letiš da pretečeš;

kad sloboda zajaukne,

mačem biješ, mačem sečeš?

Sretna majka, što te rodi,

sretan narod, što te ima,

mačem sebi, — al’ ne sebi,

blago tečeš nama svima!

(Pevanija Zmaj-Jovana Jovanovića, u Novome Sadu, 1879, 117).

A Ljuba Nenadović, oduševljen Vučedolskom bitkom, odmah, 1876. godine, bezgranično glorifikuje Crnogorce i Crnu Goru u već pomenutoj pesmi Gruda zemlje, odakle je dovoljno citirati po nekoliko stihova o Crnoj Gori, Crnogorcima, knjazu Nikoli, grudi crnogorske zemlje i nevoljama koje od nje snalaze turskoga cara Murata:

Ono care nije zemlja

Kao što su zemlje druge,

Već gradovi od kamenja,

Nigde staze, nigde struge.

Ona zemlja što god rodi,

To je samo junak pravi:

Živi, slavi i slobodi,

Svud pobedi gde se javi.

Ono, care, nisu ljudi

Kao što je svet ostali;

Već zmajevi to su ljuti,

Od kojih se nebo pali.

Knez Nikola, care, nije

Ko’ kraljevi drugi što su;

Kao or’o on se vije,

Kad se za njim vojska osu.

Da si otkud, care, bio

Na krvavom Vučjen Dolu,

Ti se ne bi ustavio,

Ni u samom tvom Stambolu.

Tu bih, care, pao i ja,

Da ne beše jednog čuda:

Sačuva me hamajlija,

— Crnogorske zemlje gruda.

Pa izvadi iz nedara

Jednu grudu crne zemlje:

Pred noge je caru baci,

Da je vidi car od želje.

Car se trže i povika:

„Ne dajte me, — sad me spas’te”

Ne vidite l’, kako gruda,

Strahovito brzo raste?

Uklon’te je ispred mene,

Groznica me od nje hvata;

Gle! — svi ćemo pogoreti,

Eto iz nje seva vatra.

— Na tu viku, sa svih strana

Dotrčaše sluge hitre,

I baciše onu grudu

U talase morske bistre.

Al’ se diže strašna bura,

Zaljulja se sinje more;

Zamuti ga gruda zemlje, —

Gruda zemlje Crne Gore.

Zatrepteše sve obale

Od tutnjave i od jeke:

Zadrma se sva Evropa,

I Azija čak do Meke.

A kroz Stambol na sve strane

Telal viče k’o nikada:

„Sultan Murat poludeo, —

Sultan Hamid car je sada”.

(Celokupna dela Ljubomira P. Nenadovića, Beograd 1893, sveska treća 33-37).

U krajnjem zaključku može se reći da srpska nacionalna ideja nigde nije tako izražena kao u Njegoševom pesničkom delu. Njegošev Gorski vijenac je najsrpskije delo i s pravom se može nazivati i srpskom biblijom i svojevrsnim srpskim manifestom, u koji je veliki pesnik ugradio, bez ostatka, svoju Crnu Goru, onu koja je vekovima pobeđivala i koja će i dalje pobeđivati sve „tmuše” koje se naprežu da je iščupaju iz Srpstva.

Profesor dr. Svetozar Stijović

~ KRAJ ~